Metafora synestezyjna

Danuta Buttler definiuje metaforę synestezyjną jako użycie jednaj nazwy w stosunku do rożnych typów percepcji zmysłowej. Metafory synestezyjne zostały wybrane jako przedmiot badań w projekcie SYNAMET z dwóch powodów: z jednej strony, ich rozpowszechnienie w języku daje pewność, że materiał będzie wystarczająco bogaty i zróżnicowany (co pozwoli potem rozszerzyć analizę na inne typy metafory), z drugiej zaś – ograniczenie pól semantycznych do percepcji zmysłowej pozwoli wyodrębnić w miarę precyzyjnie interesujący nas wycinek pola badawczego.

Metafora synestezyjna jest warta uwagi z kilku względów. Jest przedmiotem zainteresowania nie tylko językoznawców, ale też psychologów i antropologów. Wydaje się być uniwersalna dla wszystkich języków naturalnych. S. Ullman zaproponował następujący model synestezji: dotyk/temperatura->smak/zapach->wzrok->słuch. Z kolei C. Classens proponuje następujący schemat dla metafor synstezyjnych (w jej przekonaniu uniwersalny): słuch <- wzrok –> zapach <– smak <– dotyk, czyli wrażenia słuchowe wyrażane są zazwyczaj w kategoriach percepcji wzrokowej, wrażenia wzrokowe w kategoriach percepcji zapachowej, wrażenia zapachowe – w kategoriach percepcji smakowej, zaś wrażenia smakowe – w kategoriach percepcji dotykowej. Badania Weringa, Fleischhauera i Beşeoğlu udowodniły jednak, że zaproponowane przez Ullmana i Classens modele synestezyjne nie są uniwersalne, ale że trzeba je budować dla każdego języka osobno.

W obrębie kategorii metafory synestezyjnej wydziela się różne podtypy. Według klasyfikacji E.R. Jaenscha istnieją: synestezja w węższym sensie (wyrażenia należące wyłącznie do sfery zmysłowej) oraz synestezja w znaczeniu szerszym (synestezje uczuciowe, np. czarna rozpacz, symbole pojęciowe i tzw. synestezje złożone). I. Judycka odróżnia synestezje wyrazowe (etymologiczne, zleksykalizowane), np. lęk (ps. *lęk-o ‘zginam się’) i frazeologiczne oraz proste i złożone, czyli polegające na krzyżowaniu się wrażeń z różnych domen percepcyjnych, np. chudy, tłusty (por. Judycka 1963: 59-60). Według M. Weringa metafora jest synestezyjna tylko wtedy, gdy jej domena źródłowa jest domeną percepcyjną (tzn. odnosi się do percepcji wzrokowej, słuchowej, zapachowej, dotykowej lub smakowej). Jeśli domena docelowa nie jest domeną percepcyjną, mówimy wtedy o słabej metaforze synestezyjnej. Jeśli domena docelowa jest również domeną percepcyjną, wtedy mówimy o silnej metaforze percepcyjnej. W projekcie Synamet przyjęto jeszcze szersze rozumienie metafory synestezyjnej, aby jak najbardziej urozmaicić analizowany materiał. W korpusie za metaforę synestezyjną uważa się każde wyrażenie metaforyczne, w którym wyrażenia prymarnie odnoszące do postrzegania zmysłowego aktywują ramę źródłową lub docelową. Czyli anotowane były zarówno przykłady, typu  jasny dźwięk, ostry zapach, czarna melancholia, słodkie życie, jak wyrażenia zadziorne wino, otulający zapach, zapachowy zabójca. Nie były natomiast uwzględniane synestezje określane przez Judycką jako wyrazowe, które wymagają analizy etymologicznej.

Literatura

  • Badyda E. 2013. „Upadły anioł zmysłów”? : metaforyka zapachu i percepcji węchowej we współczesnej polszczyźnie . Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
  • Biłas-Pleszak E. 2007. „Zobaczyć dźwięk” – metafory synestezyjne jako przykład „korespondencji zmysłów”. Język Artystyczny. 2007, 13, 157-166.
  • Bugajski M. 2004. Jak pachnie rezeda. Lingwistyczne studium zapachów. Wrocław: Atut.
  • Buttler D. 1978. Rozwój semantyczny wyrazów polskich. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
  • Classens C. 1993. Worlds of Sense. London and New York : Routledge.
  • Dobaczewski A. 2002. Zjawiska percepcji wzrokowej: studium semantyczne. Warszawa: UW. KLF.
  • Dyszak A. 1999. Językowe wyrażenia zjawisk emisji światła. Bydgoszcz: Wydaw. Uczelniane WSP.
  • —. 2010. Językowe wyrażenia zjawisk jasności i ciemności . Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
  • Grzesiak R. 1983. Semantyka i składnia czasowników percepcji zmysłowej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
  • Judycka I. 1963. Synestezja w rozwoju znaczeniowym wyrazów. Prace Filologiczna. 1963, XVIII, 59-78.
  • Kładoczny P. 2012. Semantyka nazw dźwięków w języku polskim. T.1-2. Łask : Oficyna Wydawnicza Leksem.
  • Mitrenga B. 2009. Nazwy zmysłu smaku w języku polskim. LingVaria. 2009, R. 4, nr 2 (2009), 227-236.
  • Mitrenga B. 2010. Intensyfikowanie doznań smakowych w polskiej leksyce i frazeologii. Ilość – wielkość – wartość. Red. E. Umińska-Tytoń. Łódź: Archidiecezjlane Wydawnictwo Łódzkie, 317–328.
  • Mitrenga B. 2011. Czasowniki percepcji smakowej w polszczyźnie historycznej i współczesnej. Idea przemiany. Zagadnienia literatury, kultury, języka i edukacji. T. 3. Częstochowa: Wydawnictwo WSL, 235–245.
  • Prochowicz A. 2013. Jak mówimy o śpiewaniu? Metafory synestezyjne jako element językowego obrazu śpiewu ludzkiego w polszczyźnie. Linguarum Silva. 2013, 2, 55-70.
  • Rosińska A. 2005. Rola synestezji w obrazowaniu zapachu. Studia Filologiczne Akademii Świętokrzyskiej. 2005, 18, 65-77.
  • Termińska K. 1992. Metafora synestezyjna. Poradnik Językowy. 1992, 3, 201-207.
  • Tokarski R. 2004. Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie. Lublin : Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
  • Ullman S. 1962. Semantics: an introduction to the science of meaning. Oxford: Blackwell.
  • Werning M., Fleischhauer, J., Beseoglu, H. 2006. The cognitive accessibility of synaesthetic metaphors. (Eds.) R. Sun & N. Miyake. Proceedings of the Twenty-eighth Annual Conference of the Cognitive Science Society. London: Lawrence Erlbaum Associates, 2365–70.
  • Witucka M. 1998. Jak opisuje się zapachy w reklamie perfum. Poradnik Językowy. 1998, 3, 1-8.
  • Zawisławska M. 2004. Czasowniki oznaczające percepcję wzrokową we współczesnej polszczyźnie: ujęcie kognitywne. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
  • Zielińska K. 2011. Obiekt w (semantycznym) polu widzenia: analiza kontrastywna czasowników percepcji wzrokowej w języku polskim i niemieckim. Warszawa: Uniwersytet Warszawski. Instytut Germanistyki. Wydział Neofilologii.
  • Żurowski S. 2012. Wyrażenia percepcji słuchowej w języku polskim: analiza semantyczna . Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.